Dr. Alok kadam

  सूपरनोवा - एक महाकाय खगोलीय घटना मित्रहो, आज आपण "सुपरनोवा" या एक महाकाय खगोलीय घटना विषयी थोडक्यात माहिती जाणून घेऊया..आपण जेव्हा अवकाशाचा अभ्यास करतो, तेव्हा अशा बऱ्याच गोष्टी असतात की, जे आपले भुवया उंचावतात..अशीच एक अत्यंत महत्वाची गोष्ट आहे, ती म्हणजे "सूपरनोवा". "सुपरनोवा" हा एक प्रचंड मोठा व चमकदार असा "विस्फोट" असतो..जेव्हा एखादा विशाल तारा (सूर्यापेक्षा मोठा) त्याच्या आयुष्याच्या शेवटच्या क्षणी मरणासन्न अवस्थेत पोहचतो किंवा एखादा "व्हाइट द्वार्फ" तारा हा जवळच्या ताऱ्याला आपल्याकडे खेचतो, तेव्हा प्रचंड ऊर्जा एका छोट्याशा भागात एकवटून आकाशात प्रचंड मोठा "स्फोट" घडतो.  हा इतका मोठा स्फोट असतो, की आपल्या सुर्यांने त्याच्या संपूर्ण आयुष्यात एवढी ऊर्जा उत्सर्जित केली नसेल, एवढी प्रचंड ऊर्जा त्या स्फोटातून बाहेर निघते. या स्फोटातून प्रचंड लक्ख प्रकाश बाहेर पडतो, की संपूर्ण दीर्घिका (Galaxy) मध्ये  जितका प्रकाश असेल तितका किंवा त्यापेक्षा जास्त प्रकाश हा त्याचा असतो..या स्फोटात प्रचंड मोठे "शॉकवेव" आणि "रेडिए...

  शनी ग्रहचे गुरुत्वाकर्षण हे आपल्या पृथ्वीच्या तुलनेने अगदी थोडेच जास्त आहे !! असे का ??  शनी हा ग्रह आपल्या आपल्या सूर्यमालेतील आकाराने दुसरा मोठा ग्रह आहे, हे आपण सर्व जाणतो. सूर्यमालेतील 8 ग्रह पैकी (9 वा प्लुटो हा dwarf planet आहे) गुरु, शनी, युरेनस आणि नेपच्यून हे प्रचंड मोठे ग्रह आहे. त्यातील गुरू हा सर्वात मोठा ग्रह आहे.. शुक्र हा साधारण आपल्या पृथ्वी एवढाच ग्रह आहे. मंगळ आणि बुध हे पृथ्वीपेक्षा लहान ग्रह आहेत. बुध हा सर्वात लहान ग्रह आहे.. आता, यात शनी हा गुरू नंतर इतर सर्व ग्रहापेक्षा मोठा ग्रह आहे. शनी हा पृथ्वीपेक्षा 9 पटीने रुंद आहे. शनी हा ग्रह पृथ्वीपेक्षा इतका मोठा आहे, की शनीमध्ये 700 पेक्षा जास्त पृथ्वी राहू शकतात..म्हणजे तुम्ही कल्पना करा !!!  असा हा प्रचंड मोठा शनी ग्रहचे वस्तुमान आणि आकारमान इतके जास्त असताना , त्याचे गुरुत्वाकर्षण (surface Gravity)वास्तविक पृथ्वीच्या तुलनेने प्रचंड जास्त असले पाहिजे.. पण वास्तविक तसे नाही..!!! शनीचे गुरुत्वाकर्षण पृथ्वीपेक्षा अगदी थोडेच जास्त आहे .पृथ्वीच्या तुलनेने फक्त 1.07 पटीने जास्त आहे.. कोणत्याही ग्रहाचे गुरुत...

  पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्षण आपल्यावर लागू असते, मग ते गुरुत्वाकर्षण आपल्याला जाणवत का नाही..??? हा प्रश्न मला लहानपणी पडायचा आणि आपल्या पैकी बऱ्याच जणांना हा प्रश्न पडला असेल की , आपण ज्या पृथ्वीवर राहतो, त्या पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्षण बल  हे आपल्याला सतत खेचत असते, मग तसे आपल्याला सतत जाणवत का नाही..? गुरुत्वाकर्षण बल हे दोन वस्तूंचे "वस्तुमान" आणि त्यांच्यातील "अंतर" या दोन गोष्टीवर अवलंबून असते. पृथ्वीच्या तुलनेने आपण खूप लहान आहोत आणि आपले वस्तुमान पण खूप कमी आहे... आपण पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आहोत. तसेच, पृथ्वीच्या जवळील वातावरणात जरी असलो, तरी पृथ्वीच्या केंद्रातून आपल्यावर सतत गुरुत्वाकर्षण शक्ती द्वारे पृथ्वीकडे खेचले जाते...  पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्षण बल हे आपल्यावर स्थिर (constant) प्रकारे सतत लागू असते.आपला जन्म पण पृथ्वीच्या वातावरणात झाला आहे. आपण जे काही दैनदिन आयुष्यात करतो, त्यात गुरुत्वाकर्षण आपल्या सोबत सतत असते,कारण आपण पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आणि वातावरणात असतो.. गंमत म्हणून सांगायचं झालं तर, "तुम्हाला तुमची गर्लफ्रेंड जरी सोडून गेली किंवा बायकोने जरी ...

  हबीटेबल झोन (habitable zone) - ग्रहाची विशिष्ठ कक्षा आपली पृथ्वी ही सौर मालेतील विशिष्ट ग्रह आहे. पृथ्वीवर जीवसृष्टी का आहे ? सौर मालेतील इतर ग्रहवर जीवसृष्टी का नाही ? याच उत्तर आहे , पृथ्वीची सूर्याभोवती ची विशिष्ट कक्षा, ज्याला 'हबीटेबल झोन (habitable zone)" असे म्हणतात. शुक्र हा ग्रह साधारण आपल्या पृथ्वी एवढं आकारमान ने आहे.मात्र सूर्य पासून जवळच्या अंतरावर तो भ्रमण करत असल्याने  ती "हबीटेबल झोन" मध्ये नाही. शुक्र हा सर्वात तप्त ग्रह आहे, आपण तिथे एक मिनिट देखील जिवंत राहू शकत नाही.. मंगळ ग्रह देखील ग्रह "हबीटेबल झोन" मध्ये नाही.  मात्र थोडेसे बदल करून मंगळावर आपण राहू शकतो.. एलोन मस्क आणि नासा यासाठी युद्ध पातळीवर काम करत आहेत, मात्र मंगळ वर आपली तात्पुरता सोय होऊ शकते. पण सूर्य सोडून इतर ताऱ्या भोवती फिरणाऱ्या ग्रह मध्ये आपल्याला हबीटेबल झोन" मधील ग्रह (exoplanet) शोधावा लागेल. आपली पृथ्वी ही आपल्यास फार काळ राहण्यास उपयुक्त ठरणार नाही.. मानव सृष्टी ही जिवंत ठेवायची असेल तर आता पासून आपल्याला पृथ्वी सारखा ग्रह शोधावा लागेल.. पृथ्वी वर जीवन आहे ...

  समांतर ब्रम्हांड (Parallel universe) समांतर ब्रम्हांड ही एक अद्भुत संकल्पना आहे. गेल्या काही वर्षात जेव्हा पासून कवांटम मेकॅनिक (quantum mechanics ) मध्ये अधिकाधिक संशोधन होत गेले , माणसाचे ब्रम्हांड कडे पाहण्याचा दृष्टिकोन पण बदलत गेला.. ब्रम्हांड हे एक रहस्य आहे. विज्ञानाने ब्रम्हाडचे रहस्य शोधायचा कितीही प्रयत्न केला ,तर हे ब्रम्हांड सदैव एक रहस्य म्हणून शिल्लक राहील, कारण सृष्टीला अंत नाही.. सृष्टी ही एक कोड किंवा रहस्य आहे.  आपण ज्या ब्रम्हांड ला ओळखतो ते ब्रम्हांड हे "बिग बँग" या महाविस्फोट पासून तयार झाले आहे, ही आतापर्यंतची माहिती आहे.. पण तरीही अनेक प्रश्न या अनुषगाने निर्माण होतात त्यातील एक प्रश्न असा की , "बिग बँग" पूर्वी काय होते ?? आपल्या ब्रम्हांड पलीकडे देखील ब्रम्हांड आहे का ?? जर ब्रम्हांड असेल तर त्याचा आणि आपल्या ब्रम्हांड चे काही संबंध आहे का ? किती ब्रम्हांड असतील ? एक महाकाय सिस्टीम च आपला ब्रम्हांड हा एक छोटासा भाग तर नसेल ?? असे अनेक प्रश्न निर्माण होतात.. समांतर ब्रम्हांड ही अशी संकल्पना आहे, की त्यात असे म्हटले आहे की आपल्या ब्रम्हांड ऐव...

  "ओलबर पॅराडॉक्स" आज आपण एक गमतीदार आणि रहस्यमयी "पॅराडॉक्स" पाहणार आहोत.  "पॅराडॉक्स" म्हणजे अशी गोष्ट ज्या मध्ये परस्पर विरोधी गोष्टी असतात.. एक गोष्ट किंवा घटना जी विरोधाभास ने भरलेले असते..त्यातील एक "ओलबर पॅराडॉक्स'.  तुम्हाला एक साधा प्रश्न विचारतो, पूर्ण लेख वाचायच्या अगोदर यावर विचार करा. "आपल्याला रात्री आकाश काळे का दिसते? किंवा वेगळ्या शब्दात मांडायच तर, आकाशातील तारे सोडल्यास बाकी अंधार का दिसतो ? तुम्हाला प्रश्न पडला असेल की "हा काय प्रश्न आहे का "?? पण मित्रहो , हा प्रश्न आहे व  एक पॅराडॉक्स आहे.. जर्मनीचे शास्त्रज्ञ हेनरीच ओलबर याना 18 व्या शतकात हा प्रश्न पडला होता. पॅराडॉक्स यासाठी कारण आकाश तर अनंत आहे आणि आकाशात अब्जावधी तारे व दीर्घिका (galaxy) आहेत. 18 व्य शतकात विज्ञान आज प्रमाणे विकसित न्हवते,मात्र त्यांचा प्रश्न बरोबर होता. जर आकाशात अब्जावधी तारे आहेत. जिथे आपण पाहू तिथे तारे आहेत,तर एक अशी छोटी जागा तरी "रिकामी" असेल का जिथे तारे नसतील ?  मग संपूर्ण (आपल्यासाठी दृश्य) ब्रम्हांड जर ताऱ्यानी भरले आ...

  बेटेलजुस (Betelgeuse) बेटेलजुस हा मोठा (giant) तारा असून तो पृथ्वीपासून 642 प्रकाशवर्ष इतका दूर आहे. आपल्या सौरमाले जवळील सूर्यापेक्षा प्रचंड मोठा तारा पैकी एक तारा आहे.   सूर्यापेक्षा अंदाजे 700 ते 800 पटीने मोठा हा तारा आहे. ओरियन (orian constellation) नक्षत्र मध्ये आपल्याला हा तारा सापडतो. ओरियन नक्षत्र हे आकाशात मिथुन राशी मध्ये साधारण 20 अंशवर  आहे. मृगशीर्ष नक्षत्र जो वृषभ आणि मिथुन मध्ये आहे त्या आसपास तुम्हाला आकाशात ही आकृती दिसेल. बेटेलजुस, रेगेल, बेलाट्रिक्स सारखे मोठे तारे या नक्षत्र मद्ये आहेत.  बेटेलजुस हा या साठी महत्वाचं तारा आहे कारण हा मरणासन्न अवस्थेला पोहचला आहे..आपल्या आयुष्याचा शेवटचा क्षण पर्यंत पोहचला आहे.. कोणताही मोठा तारा जेव्हा मरणासन्न अवस्थेला पोहचतो तेव्हा त्यामध्ये महाकाय स्फोट होतो. त्या स्फोटला "सुपरनोवा" म्हणतात. सुपरनोवा नंतर एकतर तो "ब्लॅक होल" होतो, नाहीतर एक "न्युट्रोन तारा" होतो. सुपरनोवा काय असते ?  कोणताही तारा जेव्हा शेवटच्या क्षणात असतो तेव्हा त्याचं आतील इंधन संपते. प्रत्येक तारा मध्ये दोन विरूद्ध "दाब...

  "डार्क मॅटर" आणि "डार्क एनर्जी" - दोन अदृश्य शक्ती आपली पृथ्वी, सुर्य, ग्रह, असंख्य तारे , दीर्घिका आणि जे जे पदार्थ स्वरूपात अस्तित्वात आहे, ते अवकाशात फक्त 5% आहे, असे जर मी म्हटले तर तुम्हाला आश्चर्य वाटेल की नाही ? आपण जे असंख्य आणि महाकाय खगोलीय पदार्थ अवकाशात पाहू शकतो ते फक्त 5 % आहे, मग इतर 95 % काय आहे ?? प्रश्न पडला ना !!!! ?? 95 % हे "डार्क मॅटर आणि डार्क एनर्जी" आहे.. "डार्क" या शब्दात च दडले आहे की ज्या बद्दल शास्त्रज्ञांना काही माहीत नाही. जे अवकाशात कार्यरत आहे आणि ज्याचा आपण अनुभव घेवू शकतो, मात्र त्याला आपण पाहू शकत नाही.. 1933 मध्ये स्विस शास्त्रज्ञ फ्रीट्झ झविकी हे "गलक्सी क्लस्टर" (दीर्घिका चे समूह) वर निरीक्षण करत होते. त्यांचे वस्तुमान मोजताना त्यांना असे लक्षात आले की "गलक्सी क्लस्टर" मध्ये जे दीर्घिका हे "क्लस्टर" चे टोकावर आहेत त्यांचा वेग जास्त आहे आणि वस्तुमान पण जास्त आहे,तरी ते "क्लस्टर" मधून आश्चर्यकारक रित्या बाहेर फेकले जात नाही.  कोणतीतरी अदृश्य शक्ती  ही दीर्घिकाना एकत्र ...

  ब्रम्हांडच्या दोन प्रमुख अदृश्य शक्ती.... आपण मागील लेखात "डार्क मॅटर" आणि "डार्क एनर्जी" विषयी थोडक्यात जाणून घेतले होते.. "डार्क मॅटर" ही ब्रम्हांडातील "आकुंचन" करणारी शक्ती आहे तर "डार्क एनर्जी" ही ब्रम्हांडातील "प्रसरण" करणारी शक्ती आहे. आता एक प्रश्न निर्माण झाला असेल की हे दोन शक्ती इतक्या महत्वाच्या का आहेत ? या दोन शक्तीच ब्रम्हांडात अत्यंत महत्वाच्या आहे. या दोन्ही शक्ती या अदृश्य व परस्पर विरोधी आहे..आपण दोन अदृश्य शक्ती चे प्रभावाखाली आहोत. आपल्या ब्रम्हाडाची एकीकडे "वाढ किंवा प्रसरण" होत असते आणि दुसरीकडे " आकुंचन" होण्याची शक्ती विरोधी बाजूने कार्यरत असते..दोन विरोधी शक्ती मध्ये एक प्रकारचे संतुलन असते. विश्व हे "दृश्य" आणि "अदृष्य" गोष्टीचे मिश्रण आहे..सर्व काही डोळ्यांनी दिसत नाही आणि डोळ्यांनी दिसते ते सर्व सत्य नसते. आपण आकाशात तारे बघतो त्यांना देखील "थेट " ( live) बघत नाही, तर भूतकाळात पाहतो. त्यातील कित्येक तारे आज अस्तित्वात नाही, तरी आपण त्यांना बघतो. म...

  आपल्या "सौर माला"(solar system) च्या बाहेर काय आहे ?? आपल्याला असे वाटत असेल की, सौर मालेच्या बाहेर शेजारील तारे असतील.. उत्तर बरोबर आहे.. पण आपला सूर्य आणि शेजारील तारा च्या मधल्या भागात काय आहे ? तुम्हाला वाटत आहे का की ,दोन ताऱ्या मध्ये रिकामी जागा असेल ?? जर तुमचं उत्तर "होय" असेल......तर तुम्ही चुकीचे आहात. दोन तारा मधील भाग हा रिकामी नसतो, त्यात जे काही आहे त्याला इंटरस्टेलर मिडीयम ( Interstellar medium) म्हणतात. यात धूळ, कॉस्मिक किरणे,रेडिएशन, गॅस इत्यादी घटक असतात.. हा खूप विशाल भाग असतो. आपल्या सूर्य आणि इतर ताऱ्यांच्या मधल्या भागात देखील इंटरस्टेलर मिडीयम आहे. मानवाने अजून हा भाग आपल्या कृत्रिम यानाने देखील पार केला नाही, इतका तो दूर आणि विशाल आहे.. आपल्या सूर्याच्या जवळचा तारा "प्रॉक्सीमा सेंटुरी " आणि सोबतचे दोन तारे हे सुमारे 4.3 प्रकाशवर्ष दूर आहे.. बर्नार्ड स्टार हा एक लहान तारा असून सुमारे 6 प्रकाशवर्ष दूर आहे. "सीरियस A " हा तारा आपल्याल आकाशात सर्वात चमकणारा तारा दिसतो. सूर्यापेक्षा मोठा असलेला हा तारा आपल्या पृथ्वीपासून  8.6 ...

  मंगळ (Mars) आणि पृथ्वी (Earth) मंगळ,पृथ्वी आणि शुक्र हे तीन ग्रह सूर्याच्या "गोल्डीलॉक झोन " म्हणजे "हबिटेबल झोन" मध्ये आहेत.  "गोल्डीलॉक झोन " म्हणजे कोणत्याही ताऱ्या भोवतीचा असा प्रदेश ज्यात जे ग्रह आहेत त्यावर जीवसृष्टी उत्पन्न होऊ शकते. त्या ताऱ्याची उष्णता या भागात संतुलित असते. शास्त्रज्ञ कोणत्याही ताऱ्याचे दुर्बिणद्वारे निरीक्षण करताना त्याच्या भोवती चे ग्रह किती अंतरावर असतील याच गणित मांडतात.. सूर्याच्या या भागात वर उल्लेख केलेले तीन ग्रह आहेत..  आता, एक प्रश्न साहजिकच पडतो, की पृथ्वी ,मंगळ आणि शुक्र हे तिन्ही ग्रह गोल्डीलॉक झोन मध्ये आहेत, तर पृथ्वीवर च जीवसृष्टी का आहे ?? ..  शुक्र हा साधारण पृथ्वी एवढाच ग्रह असून त्यावर मजबूत वातावरण पण आहे, मात्र तिथे उष्णता प्रचंड आहे. सल्फुरिक एसिड चा तिथे पाऊस पडतो आणि ऑक्सिजन तिथे अगदीच अभाव असल्याने शुक्र ग्रहवर आपण एक मिनिट जिवंत राहू शकत नाही..म्हणून त्याची  इथे तुलना करत नाही. मंगळ साधारण कृत्रिम वातावरण निर्माण करून राहण्या योग्य तरी बनवू शकतो..म्हणून आपण  मंगळ आणि पृथ्वी यांची थोडक्यात तुलना करता...

 " चांद्रयान 3" चे लँडर ला चंद्रावर उतरवणे हे अतिशय कठीण गोष्ट आहे .  (18 जुलै 2023 चा लेख) 2019 ला जे "चांद्रयान २" जेव्हा चंद्रावर गेले होते तेव्हा यानाचे (लूनार मोड्युल) तीन मुख्य भाग होते. लँडर, रोव्हर आणि ऑर्बिटर. ऑर्बिटर हे चंद्रभोवती भ्रमण करत होते.  "लँडर" व त्यात असलेले "रोव्हर" हे भ्रमण करणाऱ्या ऑर्बिटर पासून वेगळे झाले होते.  लँडर ची "सॉफ्ट लँडिंग" [अलगद उतरवणे जेणेकरून महत्वाच्या उपकरणांना इजा पोहचू नये] करायची होती. मात्र, ते लँडर चंद्रावर जोरात आपटले आणि अपघातग्रस्त झाले होते. सॉफ्ट लँडिंग आणि हार्ड (क्रॅश)लँडिंग असे दोन प्रकारे कोणत्याही ग्रहावर "यान" उतरण्यात येत असते.  पूर्वीचे नासा चे अपोलो मिशन ने बरेच  क्रॅश लँडिंग केली होती. नंतर अमेरिका ही चंद्रावर सॉफ्ट लँडिंग करायला शिकली. चीन ने तर पहिल्या प्रयत्नात सॉफ्ट लँडिंग केली होती.मात्र, आपल्याला दक्षिण ध्रुव जो चंद्राचा अंधार असलेला भाग आहे , तिथे सॉफ्ट लँडिंग करायची आहे..!!! चंद्र आणि मंगळ यात असा फरक आहे की, चंद्रावर वातावरण नाही, मात्र मंगळावर वातावरण आहे. ...

  इसरो ने "चंद्रयान 3" का पाठवले ? काल इसरो (ISRO) या भारतीय स्पेस संस्थेने "चांद्रयान 3 " मोहीम सुरू केली.आपण सर्वांनी थेट प्रक्षेपण पाहिले व शास्त्रज्ञांचे अभिनंदन केले.. मात्र, काही लोक यावर ही टीका करत होते . त्यांच्या मते, 615 कोटी रुपये खर्च करून  चांद्रयान अवकाशात सोडायची काय आवश्यकता होती ?  चंद्रावर अमेरिकेने अपोलो मिशन अंतर्गत कित्येक मिशन पाठवले. त्यात "अपोलो 11" मिशन मध्ये अमेरिकेने पहिला माणूस 70 च्या दशकात चंद्रावर उतरवला होता..तर आता भारताला चांद्रयान अवकाशात पाठवण्याची आवश्यकता काय आहे ?? चला ते यावर थोडक्यात चर्चा करुया..  "डिपार्टमेंट ऑफ स्पेस" अंतर्गत हे अंतराळ संशोधन होत असते. अंतराळ संशोधन हे कोणताही देशाने करणे हे देशाच्या प्रगतीमध्ये महत्वाचं भाग असतो. जेवढं आधुनिक उपकरणे आपण आज  पृथ्वीवर वापरतो, ते बहुतांश उपकरणे हे "अंतराळ संशोधन " साठी बनवले गेले होते. फिजिक्स, गणित, भूमिती हे संपूर्ण सायन्स विभागाचा आधारस्तंभ आहे. रसायनशास्त्र आणि जीवशास्त्र हे पण फिजिक्स वर अवलंबून आहे. अशा अंतराळ मिशन मधून या शास्त्रामध्ये अ...

 इसरो (ISRO) आणि चांद्रयान 3 इसरो (ISRO) ही भारताची स्पेस एजेन्सी असून 15 ऑगस्ट 1969 रोजी त्याची स्थापना झाली. सुरुवातीला INCOSPAR असे या "स्पेस एजेन्सी" चे नाव होते, नंतर बदलून इसरो (ISRO) असे करण्यात आले.. तत्कालीन प्रधानमंत्री पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी भारतात देखील स्पेस अजेन्सी असावी आणि भारताने देखील अंतराळात संशोधन करावे या हेतूने ही संस्था स्थापन करण्याचे निश्चित केले. भारताचे प्रसिद्ध शास्त्रज्ञ विक्रम साराभाई यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने पहिली " स्पेस एजन्सी" स्थापन केली. त्यावेळी अमेरिका आणि रशिया (USSR तत्कालीन रशिया) यांच्या शीतयुद्ध मध्ये वैज्ञानिक स्पर्धा होती.  रशिया ने जगातील पहिले यान अंतराळात सोडले. त्यानंतर अमेरिका शांत राहणार न्हवती. त्यांनी चंद्रावर अपोलो मिशन अंतर्गत पहिला माणूस उतरवला. यादरम्यान भारताला ही या क्षेत्रात उतरावे असे वाटत होते. भारताने या दोन्ही देशातील स्पेस एजेन्सी च्या सहकार्यने अंतराळ संशोधन सुरू केले. जगात अमेरिका, रशिया, चीन, युरोपियन स्पेस एजन्सी आणि भारत हे आघाडीचे देश आहेत की त्यांनी आपले स्पेस मिशन यशस्वी केले आहेत.. आप...